انواع ساروج کدامند؟

ساروج را عموما از لحاظ ملات و سختی دسته بندی می کنند. ساروج ها از لحاظ ملات به انواع ملات سرد و ملات گرم طبقه بندی می شوند و از لحاظ سختی به سه نوع ساروج سخت، نیمه سخت و نرم طبقه بندی می نمایند. 

ساروج بر اساس استحکام و مقاومت آن ها ها نیز به انواع مختلفی تقسیم بندی می شوند. یکی از مستحکم ترین انواع ساروج که در قدیم مورد استفاده قرار می گرفت، ساروج سیاه می باشد. بعد از ساروج سیاه، نمونه های سفید، خاکستری و طوسی از مستحکم ترین ساروج هایی است که مورد استفاده قرار می گرفته است.

ساروج ملات گرم

از پخت و آسیاب کردن سنگ آهک رس دار، ساروج ملات گرم که نوعی ملات آهک آبی است تولید می شود.

ساروج ملات سرد

برای ساخت ساروج ملات سرد از ترکیب آب، خاکستر و آهک استفاده می شود. همچنین از خاک رس برای ایجاد چسبندگی میان این مواد استفاده می گردد. سیلیس های موجود در ساختار خاکستر باعث می شود که در هنگام ترکیب خاکستر با ذوغاب آهک، سیلیکات کلسیم ساخته شود. این عمل بسیار آهسته رخ می دهد.

تاریخچه 700 ساله ساروج

ساروج قدیمی ترین ملات ایرانی است که زمان دقیق تولید آن مشخص نیست ولی نمونه هایی با قدمت ۷۰۰ ساله در ایران پیدا شده است. آخرین باری که در ایران از این ماده استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده و بعد از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته است.

شایان ذکر است که هیچ سازه ساروجی تاکنون در ایران کشف نشده است ولی این ماده به عنوان پی در بسیاری از بناها مورد استفاده قرار می گرفته است. سی و سه پل اصفهان مشهورترین سازه ای است که پایه های آن از این ملات سخت ساخته شده است.

انواع ساروج از لحاظ سختی

همانطور که گفتیم ساروج ها را از لحاظ سختی و میزان استحکام و مقاومت آن ها در برابر تخریب نیز دسته بندی می نمایند. ساروج سیاه از مستحکم ترین ساروجها است. پس از آن ساروج سفید و خاکستری و طوسی جزو مقاوم ترین ساروج هایی هستند که مورد استفاده قرار می گیرند.

ساروج چیست؟

ساروج در واقع ترکیبی از آهک و خاکستر می باشد که با آب و گِل ترکیب می شوند. البته در گذشته بعضی افراد به این ترکیب سفیده تخم مرغ هم اضافه می کنند. پس از خشک شدن این مواد آن را در کوره های آتش قرار می دهند وآنها را می سوزانند. در نهایت سنگ آهکی محکمی ساخته می شود که ساروج نام دارد. از ساروج برای ایجاد آب انبار، ساختن حوض ها، برکه گرمابه و سدهای قدیمی استفاده می شد.

بسیاری از افراد معتقدند که ساروج یکی ابتکارات ایرانی ها بوده و در معماری ایرانی و سایر کشورهای حاشیه حوزه خلیج فارس مورد استفاده قرار می گیرد. هیچکس نمی داند که دقیقا ساروج چه زمانی برای اولین بار کشف شده است اما نمونه های هفتصد ساله در نقاط مختلف کشور یافت شده است.

آثار تاریخی که در شهرهایی مثل شوشتر ساخته شده است را با این مواد ساخته اند. نمونه ای از این آثار را می توان در کشور های افغانستان، یمن و عمان نیز مشاهده کرد. ملات ساروج از حدود هشتاد سال پیش دیگر در معماری ایران جایی نداشته است و آخرین بار در اوایل دوره پهلوی مورد استفاده قرار گرفته است.

کاربرد ساروج

عمده کاربرد ساروج در مناطقی است که آب با آن ها در تماس فیزیکی بوده و برای جلوگیری از نفوذ آب از این ماده استفاده می شود. همانطور که پیش تر گفته شد از ساروج برای ساخت آب انبار و حوض ها استفاده می شود. در نتیجه بارزترین ویژگی ساروج نفوذناپذیری بالای آن است.

در گذشته از ساروج به دلیل سطح صاف و براق آن برای تزئیین ساختمان ها استفاده می شد اما با پیشرفت علم معماری تجهیزات و وسایل تزئینی جدید جایگزین این ماده شدند.

چگونه می شود ساروج را خرد کرد ؟

برای خرد کردن ساروج اولین نکته ای که باید در نظر بگیریم این است که جنس ساروج مد نظر از چیست. برای این کار باید نمونه کوچکی از آن ساروج را تهیه کرده و روش های متفاوت برای خرد کردن و از بین بردن ساروج را روی آن امتحان کنیم. همچنین برای ساروج هایی که به صورت عمودی وجود دارند و ما قصد داریم آن ها را از بین ببریم باید از خمیر برای آب بندی استفاه کنیم و سپس مواد ضد ساروج را به کار ببریم. برای خرد کردن ساروج می توان از اسید ضد بتن یا ضد ساروج یا کتراک استفاده نمود.

شکست ساروج با کتراک

برای شکست ساروج به وسیله کتراک می بایست این ماده را با آب ترکیب کرد. کتراک یک ماده شیمیایی پودری که به محیط زیست آسیبی وارد نمی کند و همچنین استفاده از آن بسیار راحت است. کتراک از طریق انبساط و ایجاد نیروی کششی در داخل ساروج موجب خرد شدن آن می شوند.

نکته قابل توجه این است که این ماده جزو مواد منفجره نیست و هیچ صدا و انفجاری ایجاد نمی کند. برای این کار باید بتوانیم در سطح ساروج سوراخ هایی ایجاد کنیم و کتراک ترکیب شده با آب را داخل این سوراخ ها بریزیم.

طرز تهیه ملات ساروج

قسمت عمده ساروج از آهک و سیلیس است. این سیلیس باید سیلیس آمورف یا بی شکل باشد و دلیل آن هم بلوری نبودن ساختمان این نوع سیلیس است. سیلیس را در گذشته با استفاده از سوزاندن فضولات حیوانی تامین می شد اما امروزه  از جایگزین هایی مثل سیلکافوم میکروسیلیس استفاده می کنند.

بزرگترین عیب ساروج خاصیت کاهش حجم آن می باشد و از آنجایی که از ساروج برای پوشش سطوح استفاده می شود این کاهش حجم باعث ایجاد ترک در سطح و همچنین از بین رفتن نفوذ ناپذیری ساروج می شود.

برای جلوگیری از این کاهش حجم، در گذشته از لوئی(نوعی نِی) که یک نوع الیاف گیاهی بود یا از الیاف های حیوانی مثل پشم بز و گوسفند و شتر و در مواقع نادر از موی انسان استفاده می شد. اما در حال حاضر از الیاف های فلزی، شیشه ای و پلیمری که نوعی الیاف مصنوعی هستند استفاده می شود.

در نبود ملات کافی برای ساخت ساروج می توان از ماسه استفاده کرد اما ماسه باعث می شود کارایی ملات ساروج کاهش یابد و برای رفع این کاهش کیفیت از خاک رس باید استفاده نمود.

روش های شناسایی ساروج از سنگ

روش اول : برای شناسایی ساروج می توانیم با اره یا هر وسیله تیز دیگری روی سطح ساروج بکشیم اگر پودر شد ساروج است.

روش دوم : تغییر رنگ  تکه سنگ یکی از راه های شناسایی سنگ از ساروج است. به این ترتیب که مخلوط آب و بنزین را روی تکه سنگ میریزیم اگر تغییر رنگ داد و سیاه شد ساروج است و در غیر این صورت سنگ است.

روش سوم : یکی دیگر از روش های شناسایی، ضربه زدن به تکه سنگ با چکش است. اگر جرقه به وجود آمد سنگ است.

روش چهارم : بخشی از قسمت مورد نظر را جدا کرده و داخل آب جوش قرار دهید  و چند لحظه صبر کنید اگر بر روی سطح آب لکه های چربی را مشاهده کردید مشخص می شود ساروج است.

البته روش های دیگری مثل استفاده از سرکه یا مشاهده الیاف هایی مثل مو و کاه نیز می تواند روش های خوبی برای شناسایی ساروج باشد.

چگونه ساروج را از دیگر ترکیبات سخت تشخیص دهیم؟

از آنجاییکه ترکیبات سخت زیادی در طبیعت وجود دارد نمی توان با اطمینان آنها را ساروج دانست مگر اینکه آزمایشاتی انجام دهید. یکی از ساده ترین راه ها این است که با کفش به محلی که فکر می کنید حاوی ساروج است ضربه بزنید و این کار را چندین بار تکرار کنید، اگر جرقه نزد ساروج است.

برای تشخیص این ترکیب می توانید از اره استفاده کنید بدین ترتیب که با اره سطح مورد نظر را خراش دهید اگر پودر شد آن ترکیب ساروج است. راه دیگر برای تشخیص این ماده ریختن ترکیبی از آب و بنزین بر روی سطح مورد نظر است بدین صورت که اگر سطح سیاه شد تشخیص شما صحیح است. برای تشخیص این ترکیب می توانید یک تکه از محل مورد نظر را جدا کرده و درون آب جوش بیندازید و ۱۰ دقیقه صبر کنید، در صورت جمع شدن چربی بر روی سطح آب آن ماده ساروج است.

یک راه ساده که البته بستگی به نوع ساروج دارد این است که بر روی سطح مورد نظر سرکه ریخته و منتظر بمانید، در صورت جوشیدن، آن سطح ساروج است. جوهر نمک یک راه تشخیصی دیگر است فقط کافی است تکه ای از محل را جدا کرده و در ظرف حاوی جوهر نمک بریزید، اگر بعد از ده دقیقه شروع به جوشیدن کرد و پودر شد سطح مورد ساروج است.

از دیگر راه های تشخیصی این است که قسمتی از سطح مورد نظر را شکسته و به آن نگاه کنید، باید درون آن الیاف مختلف همانند موی، کاه، علف و غیره باشد. تفاوت رنگ با محیط اطراف یکی دیگر از راه های تشخیص اولیه است زیرا ساروج سخت دارای رنگ سفید شیری، نوع نیمه سخت دارای رنگ خاکستری و نوع بسیار سخت دارای رنگ تیره است.

کاربرد ساروج در بناهای تاریخی

ساروج نمونه ای از مصالح قدیمی است که در گذشته زیاد مورد استفاده قرار گرفته و نمونه ای از مصالح مستحکم به شمار می رفته است. یکی از مکان های تاریخی که در آن از ساروج استفاده شده است، سی و سه پل می باشد.

باتوجه به آن چه که در بالا به آن اشاره شد، استفاده از ساروج در مکان هایی که با آب در تماس بوده اند، صورت می گرفته است.

جالب این جاست هرچه این ماده در تماس بیش تری با آب باشد، استحکام خود را بیش تر حفظ می کند. از این رو به کارگیری این ماده در پایه های سی و سه پل باعث ایجاد استحکام آن ها شده است.

ساروج چه معایبی دارد؟

یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن بوده که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش‌، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح می‌شود.

برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان، استفاده می‌شده است.

در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا گاهی برای بدست آوردن ساروج‌هایی با خاصیت‌های مختلف از ماسه ریز دانه استفاده می‌شده است ولی این ماسه، کارآیی ملات را پایین می‌آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده می‌شده است.

بوی ساروج چگونه است؟

بر اساس تجربه افراد مختلف در زمان رسیدن به ساروج عنوان می شود که در هنگامی که به ساروج میرسیم بوی خاصی استشمام می شود. باید در جواب این ادعا گفت که چنین تصوری درست نیست، چرا که در مناطق مختلف با توجه به شرایط آب و هوایی متنوع و همچنین جنس مواد متفاوت بکار برده در ساخت ساروج، با توجه به فضای بسته و بدون راه گذر هوا موجب می شود که در مواردی بوهای ناخوشایندی به مشام برسد.

انواع روش های تخریب ساروج

• روش های تخریب ساروج

با تمام سختی که این ترکیب دارد در حال حاضر روش هایی برای از بین بردن آن کشف شده است. یکی از راهها استفاده از حلال ها برای از بین بردن مواد تشکیل دهنده آن است ولی می توان از مواد دیگری که به عنوان دشمن ساروج یاد می شوند هم استفاده کرد. در ادامه این ترکیبات بطور کامل شرح داده شده اند.

• حلال ساروج

برای از بین بردن این ترکیب سرسخت که قابلیت انحلال خیلی کمی در آب دارد می توان از کلروفرم، سولفورکربن، تتراکلریدکربن، ترکیبات آروماتیک، اولفین‌ها، نفتن‌ها و متان‌ها استفاده کرد.

• از بین بردن ساروج

مواد منبسط شونده مانند کتراک به عنوان دشمن ساروج ذکر شده و می توانند این ماده را تخریب کنند. این مواد در ترکیب با آب سرد طی زمان کوتاهی منبسط شده حتی سنگ ها را تخریب می کنند. قابلیت انبساط کتراک به حدی است که می توانند فشاری معادل Kg/Cm2500 و یا Mpa 5 بر دیواره های محل مورد کاربرد وارد نمایند . این میزان فشار به راحتی بلوک های سنگی یا سیمان را بدون ایجاد آلودگی صوتی و زیست محیطی تخریب می کند. بنابراین کتراک یک ساروج شکن است.

• خرد کردن ساروج

روش دیگر از بین بردن این ترکیب، خردن کردن آن است که در انواع ساروج ها متفاوت است. همیشه اگر با ساختاری مواجه شدید که ترکیبات آنرا نمی شناختید باید بر اساس جهت شکل گیری آن بفهمید از کدام قسمت شروع به تخریب کنید. بدین ترتیب سخت ترین ملات بی آب آهکی ایرانی نیز قابلیت تخریب خواهد داشت.

پرسش و پاسخ کاربران عزیزمون

1- ساروج سیاه چه کاربردی دارد؟

ساروج سیاه برای لایه گذاری دفینه های با ارزش مورد استفاده قرار می گیرد. ساروج سیاه بطور معمول از دیگر انواع ساروج استحکام بالاتری دارد که اگر به آن کلنگ بزنید، کلنگ به داخل ساروج فرو می رود ولی کنده نمی شود.

 2- آیا محلول های اسیدی توانایی خرد کردن ساروج را دارند؟

در مورد نحوه اثر گذاری اسید ضد ساروج در بخش محصولات در سایت بطور کامل توضیح داده شده است. بطور مختصر باید گفت که میزان اثرگذاری این محلول به جنس و اندازه ساروج بسیار بستگی دارد.

3- میشه بگید چند مدل ساروج وجود داره؟

ساروج ها از نظر مواد تشکیل دهنده چندین مدل مختلف دارند که برخی از مهم ترین آنها شامل موارد ذیل می باشد:

• ساروج استخوانی
• ساروج ملاتی
• ساروج سنگی
• ساروج ارتجاعی
• ساروج سیاه
• ساروج سفید

کاربرد ملات ساروج در چه جاهایی می باشد؟

انواع ملات سروج در زمان قدیم به دلیل ترکیبات و ساخت آن بیشتر در آب بندی آب انبارها و حوض ها، سد، گرمابه و پل و… بیشترین کاربرد را داشته است.